امیدبخشی به بیماران در انتظار پیوند با فرهنـگ‌ســازی
بخش پایانی
تارا وحیدی
تصمیم‌گیری در ثانیه‌های طلایی برای اهدای عضو بیمار مرگ مغزی هم بسیار سخت و هم نویدبخش تداوم زندگی‌های دیگری است.
در حادثه‌ای دختر بچه‌ای از ماشین پیاده شده بود تا دنبال پدرش که رفته بود برایش میوه بگیرد، برود، اما در زمان عبور از عرض جاده، خودرویی به او برخورد کرده و کودک مرگ مغزی شد. وقتی به پدر این دختربچه گفتم: «دخترت مرگ مغزی شده است.» با گریه گفت: «دکتر چه می‌گویی؟ من برای فرزندم میوه خریده‌ام. او وقتی آمد، میوه‌ها را از دستم بگیرد، ماشین به او زد. میوه‌های دخترم در ماشین است و باید بلند شود، بخورد.»
به او گفتم: «متاسفانه همه چیز تمام شد و در تقدیر او نبود که از این میوه‌ها تناول کند.» او گفت: «دکتر شما می‌گویی: برنمی‌گردد و باید اعضای او را اهدا کنم! چطور اعضای دخترم را اهدا کنم، وقتی منتظرم بلند شود و میوه بخورد؟»
در آغوشش گرفتم و گریه کردم. گفت: «دکتر چه کنم؟» گفتم تو پدرش هستی و باید بهترین تصمیم را برای دخترت بگیری و چه بهتر از اینکه تکه‌هایی از بدنش در دنیا بماند و به عده‌ای زندگی بدهد و چراغ آخرت خودش هم روشن بماند. در حقش پدری کن و بگذار چند نفر را زنده کند.» چند ساعت از این حرف‌ها گذشت و بعد پدر این دختر در حالی که در آغوش من گریه می‌کرد، گفت: «دکتر اهدا کنید.»
آنچه در بالا خواندید، خاطره یک پزشک از لحظه تصمیم‌گیری خانواده یک بیمار مرگ مغزی بود.
بیشترین علت مرگ مغزی، ضربه به سر ناشی از تصادفات جاده‌ای است. هر چراغ قرمزی که رد می‌شود، هر کمربند ایمنی که بسته نمی‌شود، هر غفلتی که صورت می‌گیرد، می‌تواند سرنوشت یک خانواده را برای همیشه تغییر دهد.
با این حال تصمیم‌گیری در ثانیه‌های طلایی برای اهدای عضو بیمار مرگ مغزی هم بسیار سخت و هم نویدبخش تداوم زندگی‌های دیگری است.
نجات هشت زندگی با یک امضا
هر ضربه‌ای به بدن انسان، برای فرد مقابل با علائمی چون ورم همراه است؛ اما مغز در فضائی بسته به نام جمجمه قرار دارد که تنها ۳ تا ۵ میلی‌متر فضای بین مغز و استخوان دارد. با وارد شدن ضربه، مغز شروع به ورم می‌کند و زمانی که دیگر جایی برای ورم باقی نمی‌ماند، به رگ‌هایی که غذا و اکسیژن را به مغز می‌رسانند، فشار می‌آید و جریان خون قطع می‌شود. در این شرایط، مغز فرمان تنفس را صادر نمی‌کند و فرد بی‌هوش روی زمین می‌افتد.
یکی از شگفتی‌های خلقت خداوند، گره کوچکی در قلب است که می‌تواند ۶ تا ۸ دقیقه بدون اکسیژن هم ضربان ایجاد کند. اگر اورژانس در این زمان برسد و با لوله‌گذاری، اکسیژن مصنوعی به ریه‌ها برساند، قلب به کار خود ادامه می‌دهد و ما ۴ تا ۶ ساعت فرصت داریم فرد را به بیمارستان منتقل کنیم.
در پزشکی دو نوع مرگ داریم: مرگ معمولی یا مرگ قلبی (کاردیوپولمونری) که ۹۹ درصد مرگ‌ها را شامل می‌شود، و مرگ مغزی که تنها یک درصد است. اما همین یک درصد می‌تواند نجات‌بخش باشد. یک فرد مرگ مغزی می‌تواند بین ۱ تا ۸ عضو حیاتی مانند قلب، کلیه‌ها، کبد، ریه‌ها، روده کوچک و لوزالمعده اهدا کند و جان بیماران را نجات دهد. همچنین تا ۵۳ نسج مانند قرنیه، تاندون، دریچه قلب و پوست نیز قابل برداشت هستند که می‌توانند کیفیت زندگی افراد دچار معلولیت را بهبود ببخشند.
فرد مرگ مغزی تنها تا ۱۴ روز با دستگاه قابل نگهداری است. اما در مورد نسوج، اگر بدن فرد فوت‌شده (در مرگ قلبی) زیر ۶ ساعت به سردخانه منتقل شود، می‌توان نسوج را تا ۱۲ ساعت و قرنیه‌ها را تا ۲۴ ساعت برداشت کرد. بنابراین، زمان‌بندی در برداشت عضو یا نسوج از اهمیت بالایی برخوردار است.
لزوم فرهنگ‌سازی گسترده برای شناخت دقیق مرگ مغزی، جداسازی آن از مفهوم کما و آشنایی با ظرفیت نجات‌بخش در اهدای عضو مهم است و هر فرد مرگ مغزی می‌تواند نجات‌بخش زندگی چند انسان دیگر باشد؛ دانستن این واقعیت، یک مسئولیت انسانی است.
روزشمار هفته اهدای عضو
سید سجاد رضوی، معاون درمان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می‌گوید: «با علم بر اهمیت آموزش تخصصی، عمومی و ترویج فرهنگ اهدای اعضا از موارد مرگ مغزی به عنوان رسالتی درمانی، اجتماعی، فرهنگی و حتی شرعی که منجر به نجات جان بیماران نیازمند اعضای پیوندی می‌شود، مقتضی است در خصوص معرفی و ابلاغ شعار سال ۱۴۰۴ مرکز مدیریت پیوند و درمان بیماری‌ها در همه مراکز دانشگاهی و درمانی با عنوان «بهبود، ارتقای توسعه و پیشبرد اهداف آموزش عمومی و تخصصی اهدای اعضا از موارد مرگ مغزی» دستور اقدام از سوی معاونان درمان دانشگاه‌های علوم پزشکی مبذول شود.»
رضوی ادامه می‌دهد: «۳۱ اردیبهشت به عنوان روز اهدای عضو، اهدای زندگی نامگذاری شده است.»
به گفته وی، ۲۵ اردیبهشت روز اهمیت اهدای اعضا در نجات جان و بهبود کیفیت زندگی بیماران، ۲۶ اردیبهشت روز آموزش مؤلفه تأثیرگذار در ارتقای آگاهی عمومی در خصوص اهدای اعضا از موارد مرگ مغزی، ۲۷ اردیبهشت روز اطلاع‌رسانی جامع و ترویج فرهنگ اهدای اعضا از موارد مرگ مغزی، ۲۸ اردیبهشت روز تعامل، توانمندسازی و تقویت رویکردهای مشارکتی نهادهای دولتی و غیردولتی در خصوص اهدا و پیوند اعضا، ۲۹ اردیبهشت روز هماهنگ‌کنندگان اهدای اعضا رکن اساسی تحقق پیوند اعضا، ۳۰ اردیبهشت روز خانواده‌های اهداکننده اعضای پیوندی متعالی‌ترین انسان‌ها در مقیاس ایثار و بخشش و ۳۱ اردیبهشت روز ملی اهدای عضو، اهدای زندگی نامگذاری شده است.
معاون درمان وزارت بهداشت تصریح می‌کند: «پیشبرد و تعالی اهداف فرآیند فراهم‌آوری اعضای پیوندی از موارد مرگ مغزی مبتنی بر برنامه‌ریزی علمی با رویکرد مهارت محوری بر اساس توانمندسازی سرمایه‌های انسانی با آموزش عمومی و تخصصی بوده و ایجاد اثربخشی و تحقق در جامعه با فرهنگ‌سازی ممکن می‌شود.»
زندگی‌بخشی به ۱۸۰ نفر در البرز
دکتر شهرام صیادی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی البرز می‌گوید: «سال گذشته ۵۹ خانواده در البرز با اهدای اعضای بدن بیمار مرگ مغزی شده، جان حدود ۱۸۰ نفر را نجات دادند.»
دکتر صیادی به مناسبت هفته ملی اهدای عضو می‌گوید: «هفته اهدای عضو از ۲۵ الی ۳۱ اردیبهشت با هدف ترویج فرهنگ پسندیده و نیک اهدای عضو آغاز شده است.» وی می‌افزاید: «در سال گذشته، ۵۹ خانواده البرزی اعضای بدن بیمار مرگ مغزی شده خود را به بیماران نیازمند پیوند اهدا کردند که این موضوع نشان از رشد فرهنگ اهدای عضو در البرز است.» وی در ادامه می‌افزاید: «بیمار مرگ مغزی شده بسته به شرایط می‌تواند هشت عضو از بدن را اهدا کند، اما شرایط فرد گیرنده برای اهدا نیز مهم است. در سال گذشته با اهدای اعضای حیاتی بدن مانند قلب، کلیه، ریه و ... جان و زندگی حدود ۱۸۰ نفر نجات یافته است.»
رئیس دانشگاه علوم پزشکی البرز در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «برای تمام افرادی که ساکن البرز بوده و اهدای عضو کرده‌اند، قطعه‌ای به نام نام‌آوران در نظر گرفته شده و همچنین بوستانی به نشان زنده نگه داشتن یاد و خاطر این عزیزان در پردیس دانشگاه تاسیس شده است. هر ساله در این هفته مراسمی با حضور خانواده‌های ایثارگر و بخشنده اهدای عضو در دانشگاه علوم پزشکی البرز به همت واحد بیماری‌های خاص معاونت درمان برگزار می‌شود و امسال نیز طی مراسمی از این خانواده‌های محترم تجلیل خواهد شد.»
فوت یک بیمار در انتظار پیوند در هر سه ساعت
با وجود اینکه ایران رتبه اول اهدای عضو در آسیا را دارد، اما هر دو تا سه ساعت یک بیمار در انتظار عضو پیوند جان می‌دهد.
امید قبادی نایب رئیس و هیئت‌مدیره انجمن اهدای عضو ایرانیان با اشاره به اینکه ۲۵ تا ۳۱ اردیبهشت به عنوان هفته ایران دیار نفس نامگذاری شده، توضیح می‌دهد: «در طول ۲۰ سال گذشته رشد قابل توجهی در اهدا و پیوند کشور داشتیم به نحوی که اهدای عضو ایران در آسیا رتبه یک را به خود اختصاص داده است.» نایب رئیس و هیئت‌مدیره انجمن اهدای عضو ایرانیان می‌فزاید: «از حدود سه هزار نفر مرگ مغزی قابل اهدای سالانه، فقط هزار نفر به اهدا می‌رسند که مهم‌ترین علتش عدم رضایت خانواده‌ها به علت عدم باور مرگ مغزی به عنوان مرگ است؛ به همین دلیل می‌توان گفت: فرهنگ‌سازی حرف اول را در هر جای دنیا می‌زند که این بیشتر برعهده اصحاب رسانه و نام‌آوران کشور است.» وی در ادامه اشاره دارد: «هفته ایران دیار نفس هم به عنوان یک نماد فرهنگی در کشور طراحی و برنامه‌ریزی شده که به مدت سه سال از ۲۵ تا ۳۱ اردیبهشت برگزار می‌شود. ۳۱ اردیبهشت روز اهدای عضو شناخته شده است. اولین فتوای شرعی مجاز بودن پیوند اعضا از اعضای افراد مرگ مغزی، توسط دکتر ایرج فاضل پدر اهدای عضو ایران در ۳۱ اردیبهشت ۱۳۶۸ از حضرت امام خمینی(ره) گرفته شد که بزرگ‌ترین فتوای نظام سلامت محسوب می‌شود. تاکنون ۷۰ هزار بیمار نیازمند پیوند را بعد از آن فتوا، پیوند کرده‌ایم.»
قبادی درباره برنامه‌های هفته دیار نفس، برایمان تبیین می‌کند: «یک‌سری محتوا‌های فرهنگی در راستای اهدای عضو تولید می‌شود که از رسانه‌های مختلف اطلاع‌رسانی می‌شود؛ از جمله صدا وسیما که پخش تیزر‌های فرهنگی اطلاع‌رسانی با عنوان اهدای عضو، در مورد مرگ مغزی، فرآیند مکانیسم اهدای عضو را شروع کرده و در فضا‌های مجازی هم به همین صورت منتشر شده‌اند. همین الان در مترو هم پوستر‌های فرهنگ‌سازی وجود دارد.» وی ادامه می‌دهد: «تمام تلاشمان بر این است که با کمک متخصصین اهدای پیوند، هنرمندان، ورزشکاران، مادران و اصحاب رسانه بتوانیم یک‌سری از اطلاعاتی که باعث رفع ابهامات مردم در مورد اهدا عضو می‌شود، مثل این که آیا بیمار مرگ مغزی بر می‌گردد یا نه؟ و آیا پارتی‌بازی در تخصیص ارگان‌ها وجود دارد یا نه؟ در اختیار عموم قرار دهیم. علی‌رغم اینکه همین چند روز اخیر هم مطالبی در فضای مجازی پخش شد که برای مردم شک و تردید ایجاد کرد، تلاش می‌کنیم در این هفته پاسخ ابهامات مردم را به صورت علمی با زبان هنری در اختیارشان قرار بدهیم.»
شرایط گرفتن کارت اهدای عضو
امید قبادی نایب رئیس و هیئت‌مدیره انجمن اهدای عضو ایرانیان درباره چگونگی عضویت در انجمن اهدای عضو توضیح می‌دهد: «برای دریافت کارت اهدای عضو چند مسیر وجود دارد؛ یکی مراجعه به سامانه ملی دریافت کارت اهدای عضو و راه دیگر شماره تلفن و کد‌ملی شخص به شماره ۳۴۳۲ پیامک شود که در زمان کوتاهی بعد از گرفتن یکی دو پرسش از داوطلبان لینک کارت را برایشان می‌فرستند و می‌توانند مشاهده کنند، به اشتراک بگذارند و ذخیره کنند که این بخش راحت‌ترین روش است.» وی تاکید دارد: «کارت‌های اهدای عضو به منزله اهدای عضو نیست و به این معنی نیست که اگر کسی کارت اهدای عضو داشته باشد، اگر مرگ مغزی شود، حتما اهدای عضو می‌شود، بلکه رضایت والدین شرط اصلی است. علت اینکه کارت اهدای عضو صادر می‌شود، این است که یکی از مهم‌ترین مشکلات خانواده در آن لحظات این است که اگر عزیزشان در قید حیات بود، چه تصمیمی می‌گرفت؟ این کارت نشانگر مکنون قلبی آن طرف در قید حیات است و کمک می‌کند به خانواده که در آن بحران بتوانند سریع تصمیم بگیرند.»